Stres, günümüz dünyasında gündemde en sık yer bulan psikoloji kavramlarından biridir. Birçok çalışma, geçmişte yaşayan psikiyatri hastalarına kıyasla günümüzün normal bireylerinin bile daha yüksek seviyede kaygı raporladığını ortaya koymuştur. Bu makalede öncelikle stres kavramı tanımlanarak kaygı kavramı ile arasındaki farklılıklardan bahsedilecek, ardından stres duygusu fizyolojik karşılığı ve sebepleriyle birlikte ele alınıp açıklanmaya çalışılacaktır.
Stres ve Kaygı Farkı
Stres, Dünya Sağlık Örgütü tarafından “zor bir durum sebebiyle ortaya çıkan bir endişe veya zihinsel gerilim durumu” olarak tanımlanmaktadır. Stresle kaygı arasındaki en temel fark, stresin her zaman içsel veya dışsal belirgin bir uyarana karşı gerçekleşmesidir. Bu uyaran ortadan kalktığı takdirde stres de son bulmaktadır. Buna karşın kaygı ise kalıcı bir duygudur. Kaygıya sebep olan şey ortadan kalksa bile varlığını sürdürür. Hatta kimi kaygı bozukluklarında, sürekli olarak devam eden bu kaygının belirli bir sebebi dahi bulunmayabilir. Bu bağlamda kaygı, kimi durumlarda “dağınık nahoş duygu ve bilişlerin karmaşık bir şekilde bir araya gelmesi” olarak tanımlanmaktadır.
Savaş ya da Kaç Tepkisi
Yukarıdaki stres tanımına bir ek olarak, stresin zihinsel bir durumun yanı sıra her zaman belli başlı fizyolojik değişimlerle beraber ortaya çıktığını söylemek gerekmektedir. Bu fizyolojik değişimlerin bütününe “savaş ya da kaç tepkisi”1 adı verilmektedir. Bu değişimlerin bir kısmı; kalp atışlarının ve nefes alış-verişin sıklaşması, sindirimin yavaşlaması, göz bebeklerinin genişlemesi şeklinde sıralanabilir. Bir insanın karşıdan karşıya geçtiğini ve kafasını çevirdiğinde bir arabanın son hızla üzerine geldiğini gördüğünü düşünelim. Bu kişinin, bu ani tehlike durumunda yapması gereken kendisini hızlıca yolun kenarına atmaktır. Bunu başarıyla yapabilmek için kaslara daha fazla oksijen verilmesi (kalp atışı ve nefesin sıklaşması), tehlikenin yönünün ve biçiminin daha net görülmesi (göz bebeklerinin genişlemesi) ve sahip olunan enerjinin daha gerekli işlevlere yönlendirilmesi (sindirimin yavaşlaması) gerekmektedir. Görüldüğü üzere “savaş ya da kaç tepkisi”, tehlikenin farkına varan sinir sisteminin, mevcut durum karşısında bünyeyi hızlı ve başarılı bir reaksiyon vermeye hazırlama girişimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda tamamıyla işlevsel bir faktör olduğu ve belirli bir amaca hizmet ettiği görülmektedir.
Kararında Stres
20. yüzyılın henüz daha başlarında keşfedilen Yerkes-Dodson kanununa göre stres sadece ani reaksiyon gerektiren durumlarda değil, uzun süreli performans ve odaklanma gerektiren durumlarda da işlevsel olabilmektedir. Aşırı stres nasıl performansı düşürüyorsa düşük miktarlarda stres de aynı şekilde olumsuz etkiye sahiptir. Stresin ancak belirli bir miktarı performans üzerinde olumlu etkiye sahiptir. Tüm bunlardan anlaşılacağı üzere, stres sadece olumsuz bir deneyim değil aynı zamanda işlevsel bir duygudur. Ancak kimi uç durumlarda bir bozukluk ve problem halini almaktadır. Örneğin, kimi yaygın stres yaratıcı durumlar karşısında (örneğin, sevilen birisinin ölümü, boşanma) bazı bireyler uyum bozukluğu tanısı alabilmektedirler. Bu tanıda, değişen durum karşısında yaşanan stres kimi duygusal ve davranışsal bozulmalara sebep olabilmektedir.
1İng. “Fight-or-flight response”
Enes Bahadır Kömürcü
Kaynakça
- Baffour, F. (2017). Stress: the good, the bad, and the ugly, The British Psychological Society, https://www.bps.org.uk/blog/stress-good-bad-and-ugly.
- Butcher, J. N., Mineka, S., Hooley, J. M., Anormal Psikoloji, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 2013.
- Ed. Tuna, E., Öncül-Demir, Ö., DSM-5’e Göre Anormal Psikoloji, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara, 2020.
- Millon T., Grossman S., Millon C., Meagher S., & Ramnath R., Modern Yaşamda Kişilik Bozuklukları, İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2020.
- Twenge J. M. (2000). The age of anxiety? Birth cohort change in anxiety and neuroticism, 1952-1993. Journal of personality and social psychology, 79(6), 1007–1021.
- World Health Organization, https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/stress.