Bilişsel çarpıtmalar, kişilerin edindikleri bilgileri farklı algılamalarıdır. Bu farklı algılamalar, kişilerin gerçekliği bulunmayan isteklerinden, yaşananları fazla abartmalarından ve yaşananlara olumsuz özellikler atfetmelerinden oluşmaktadır. Bilimsel çarpıtmalar iyimserlikle negatif ilişkiliyken, kaygı, depresyon, düşük benlik saygısı gibi özelliklerle pozitif ilişkilidir.
Otomatik Düşünce
Bilişsel çarpıtmada bulunan kişinin işlevsel olmayan şemaları vardır. Bu nedenle yaşadıklarını bu herhangi bir işlevi olmayan şemaya uydurur. Kişilerin yaşananları şemalarına uydurmak için yaptığı bilişsel çarpıtmalar sonucunda otomatik düşünceleri oluşabilir.
Ergenlikten genç yetişkinliğe doğru bilişsel gelişim içinde oluruz. Bu bilişsel gelişim süreci içinde bilişsel çarpıtmalar beslenir. Bu beslenme sonucunda mantıklı düşünme ve mantıklı kişiler arası ilişkiler kurmak zorlaşır.
Olayları olduğu gibi değil, olduğumuz gibi görürüz .
Kişilerin yaşadıkları olaylar veya durumlar sonucunda hissettikleri öfke ve kaygı gibi duygular o olaya ilişkin olmayıp o olayın yorumlanması sonucu oluşmuşlardır. Yani kişiler olayları olduğu gibi algılamak yerine yaşananlara yükledikleri anlamlar sonucunda hissettiklerini ifade ederler.
Yaşanan herhangi bir ruhsal sıkıntıyı anlamak için kişilerin o olayla ilgili verdiği tepkilerin altında yatan düşünceler açığa çıkarılmalıdır. Bu yaşanan olaylara dair yapılan bilişsel çarpıtmalar gerçeklikten uzak olduğu takdirde bu durum kişinin olumsuz bir yaşam sürmesine sebep olabilir. Bu bağlamda kişilerin düşünceleri önemli olduğu kadar bunların gerçeklikle bağdaşıp bağdaşmadığı da önemlidir.
Kişilerin yaşamına ilişkin yapmış olduğu bilişsel çarpıtmalar yalnızlık yaşamasına sebep olabilir. Kişi kendisi hakkında sevilmeyecek birisiyim, çirkinim, beceriksizim gibi olumsuz değerlendirmeleriyle yalnızlaşır. Bu da gösteriyor ki bilişsel çarpıtmalar ve otomatik düşünceler yalnızlık ile pozitif ilişki içerisindedirler.
Beck ve Ellis’e göre gerçeklik temeli olumsuz olan bilişler benlik saygısının azlığının sonucudur. Çünkü olumsuz benlik saygısına sahip kişiler olayları ve diğer kişilerin davranışlarını yanlış yorumlamaya müsaittirler.
Yaşamda karşılaştığımız sorunlar her zaman bizim kontrolümüzde olmayabilir. Kontrol edemediğimiz bu durumlara karşı olumsuz değerlendirmelerde bulunursak kendimizi çaresiz hissedip pasif bir hayat sürdürebiliriz. Bu bağlamda Ellis düşüncelerin, duyguların ve davranışların birbiriyle etkileşim içinde olduğunu ve birbirlerini etkilediğini vurgulamıştır. Yani duygu ve davranışlarımızın altında düşüncelerimiz yatmaktadır.
Yapılan bu bilişsel hatalar, kişilerin kendisi ve çevresi hakkında yanlış inançlarda ve yanlış fikirlerde bulunmasına sebep olmaktadır.
Bilişsel Çarpıtma Örnekleri
Kişiselleştirme
Kişinin kendisiyle ilgisi olmadığı halde olayları kendisiyle alakalı olarak görmesi. “Annem/babam benim yüzümden kavga etti .”
Abartma/Küçümseme
Durumlara ilişkin fazla tepki gösterme ya da tepki vermeme.
Aşırı Genelleme
Oluşturulan genel inancın alakalı olsun ya da olmasın diğer durumlara da yordanması.
Akıl Okuma
Karşısındakilerin onun hakkında ne düşündüğünü bildiğini sanma. “Kesin benim yalan söylediğimi düşünüyor.”
Zihinsel Süzgeç
Yaşananlara ilişkin olumsuzlukları alıp onlara odaklanmak.
Bilişsel çarpıtmalar değişen ölçülerde bütün bireylerde görülebilmektedir. Tabi yaş ve cinsiyet gibi etkenler de risk faktörü oluşturabilmektedir. Ama problem çözme becerileri geliştirerek bilişsel çarpıtmalara karşı koruyuculuk sağlanabilir.
Canan Gürler | Psikolog
Kaynaklar
- Çelik, S., Gençoğlu, C., Şanlı, E., Yılmaz, M., Samsun Yazılı Basınında Yer Alan Bilişsel Çarpıtmalar: Tarama Çalışması.
- Erok, M., İlişkilere İlişkin Bilişler Çarpıtmalar, İlişkiye Dair İnançlar, Kişilerarası Öfke, Kişilerarası İlişkiler, Problem Çözme ve Evlilik Çatışması, Maltepe Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi.
- Karagöz, Y., Olumlu Düşünme Eğitim Programının Ergenlerin Geleceğe Yönelik İyimserlik, Depresyon ve Bilişsel Çarpıtma Düzeylerine Etkisinin İncelenmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi.
- Turan, A., Üniversite Öğrencilerinin İlişkilerle İlgili Bilişsel Çarpıtmaları Yordamada Yalnızlık, Benlik Saygısı, Yaş, Cinsiyet ve Romantik İlişki Yaşama Durumunun Rolü
- Türküm, S., Stresle Başaçıkma Biçimi, İyimserlik, Bilişsel Çarpıtma Düzeyleri ve Psikolojik Yardım Almaya İlişkin Tutumlar Arasındaki İlişkiler: Üniversite Öğrencileri Üzerinde Bir Araştırma, Sosyal Bilimler Dergisi 2000-2001.