Psikolojik Test Nedir?

Tanım

“Psikolojik Test” kavramı günümüzde değişik anlamlarda kullanılmaktadır. Bu da psikolojik testlerin tanımını yapmayı güçleştirmektedir. Psikolojik test, temel olarak kişiye ait bir davranış kalıbının standart ve objektif ölçümüdür. Test sonuçları kişilerin davranışlarından örnekler verir ve bunu başka insanların ya da kişinin farklı zamanlardaki davranışlarıyla kıyaslama imkânı sunar. Psikolojik testler diğer bilimlerde kullanılan testlere benzer. Örneğin kandaki demir miktarı kandan örnek alınarak ölçülüyorsa, bir psikologda bir yetişkinin kişilik özelliklerini kişilik testleriyle ölçer. Psikolojik testlerde fiziksel bir özelliğin doğrudan ölçümü mümkün olamayacağı için, bu testlerdeki maddelere ve uyarıcılara verilen cevapların bireyin duygu, düşünce, inanç ve tutumlarını yansıtan davranışlar olarak kabul edilmektedir. Kısacası psikolojik testler davranışların örneklemidir ve standart koşullar altında elde edilmiştir.

Psikolojik Testlerin İşlevleri

Genel olarak psikolojik testlerin işlevi, aynı kişinin farklı durumlar karşısındaki tepkilerini ya da diğer kişilerle arasındaki farkları ölçmektir. Psikolojik testlerin ilk olarak kullanım alanı okullar ve çocuklar olmuştur. Uygulama alanında ilk yararlı olan testler zekâ geriliği alanında geliştirilmiştir. Bunu duygusal yönden bozukluğu olanlar, çocuk suçlular ve başka türden davranış bozukluğu alanları takip etmiştir. Psikolojik testlerin ikinci kullanım alanını işletmecilik oluşturmaktadır. Bunu ise kişisel olarak danışanlarda, duygusal iyilik ve etkinlik açısından yardım alma, kendini anlama ve kişisel gelişimi arttırmayı hedefleyenler takip etmektedir. Günümüzdeki kullanımı ele alındığında psikolojik testler, psikiyatrik bozukluğun tanı veya sınıflandırılmasında, sıklık açısından incelemesi, prognoz ya da yordamada kullanılmaktadır. Günlük kullanımda bu testlerin araştırmalarda da önemli işlevleri vardır. Her çeşit araştırma da bireysel farklılıkların iyi yapılandırılmış testlerle duyarlı şekilde ölçümü zorunluluktur. Bu şekilde araştırılan konuların daha objektif, geçerli ve güvenilir bir şekilde değerlendirilmesi hedeflenmektedir.

Psikolojik testin klinik alanda kullanılması için yararlı olması gerekmektedir. Yararlı olabilmesi için testi kullanacak klinisyenin bu ölçüm aracından sağlanan bilgilerinin önemini bilmesi gerekir. Testle ilgili repertuarın geniş olması klinisyene daha fazla kullanım esnekliği sunar. Değerlendirme için ihtiyaçlarına uygun olan yöntem ya da ölçüm aracını seçebilirler.

Psikolojik Test ve Ölçeklerin Türleri

Psikolojik testler farklı özellikler açısından sınıflanabilir. Ama en yaygın olan sınıflama, yetenek testleri ve kişilik testleri sınıflamasıdır. Yetenek testleri kendi içerisinde zekâ testleri ve özel gruplar için yetenek testleri olarak sınıflanmaktadır. Kişilik testleri ise, kişiliği ölçen test ve buna ilave olarak ilgi, değer ve tutum ölçekleri yer alır. Kişiliği ölçen testler ise kendi içerisinde nesnel (objektif) ve projektif testler olarak ikiye ayrılır. Beyin ve davranış ilişkisini temel alan ve farklı beyin işlevleri düzeyini ölçmeyi amaçlayan nöropsikolojik testler zeka testlerine yakın görülmektedir.

Zekâ Testleri

Her insan zekâ diye bir kavramın olduğuna inanmaktadır, fakat bu kavramın tanımını yapmak bir o kadar güçtür. Bir Fransız psikoloğu olan Alfred Binet ve arkadaşları zekânın ölçülmesine yönelik bir seri araştırma yapmıştır. Bireylerin avuç içi çizgilerinden fiziksel özelliklerine kadar çok çeşitli alanlarda ölçüm yapmışlardır. En sonunda ayrı ayrı yetenekler yerine karmaşık zihin fonksiyonlarını ölçmeyi bulmuşlardır. Bugün zeka testleri (IQ testi), bazen de zihinsel yetenek testi olarak adlandırılan bu testler, kişinin mevcut zihinsel yeteneğini değerlendirmek amacıyla geliştirilmiş standart ölçüm araçları olarak tanımlanmaktadır. Binet testleri, Wechsler zekâ testleri, Akademik yetenek testi gibi bireysel olarak uygulanan testlerin hepsi, kişinin mevcut zihinsel işlevlerini değerlendirmeyi ve onun okulda göstereceği performansı yordayacağı sayıltısına dayanır.

Bu testlerin başka kullanım alanları da bulunmaktadır: öğrenme güçlüğünü teşhis etme ve güçlü yanlar ile zayıflıkları akademik planlama yapabilmek için tanımlama; bireyde zihinsel gerilik olup olmadığını tespit etme; okullarda gerekli olan özel eğitimlerin sağlanabilmesi için parlak zekâya sahip çocukların tespit edilmesi ve nöropsikolojik değerlendirmenin bir bölümü olarak kullanılabilirler.

Zekâ testleri; dil becerileri, sözsüz muhakeme, soyut düşünme, görsel-uzaysal beceriler, dikkat ve dikkati yoğunlaştırma ve bilgi işlemenin hızı gibi zekâyı oluşturan çeşitli işlevleri içerir. Zekâ testlerinin çoğunda puanlama standart hale getirilmiştir. Sorular testi uygulayan uzman tarafından bireye okunur ve cevapları kaydedilir. Bireysel testler özellikle klinik ortamda kullanılır. Bireysel testlerden başka birçok bireye birden uygulanabilen grup zekâ testleri de vardır.

Kişilik Testleri

Kişilik testleri, nesnel (kendini bildirim/kendini değerlendirme) testler ve projektif testler olarak ikiye ayrılır.  Kişilik testleri, sadece kişilik özelliklerinin ve psikolojik belirtilerin ölçümüyle ilgili testleri kapsamaz. Bunların yanı sıra duygudurum, düşünce, davranış ve güdülenmeyi, ilgi ve tutumları da içerir.

Objektif Kişilik Testleri

Objektif (nesnel) kavramı psikolojik ölçme aracının öznel değerlendirmeden uzak olduğu anlamında kullanılmamaktadır. Ölçme aracının kendisi nesneldir ve standart ölçüm, puanlama yapmak için oluşturulmuştur. Bu soru formlarında, kişiye uygun olup olmadığı açısından önemli olan davranışsal alışkanlıkları değerlendirici ifadeler bulunur. Kişilik testleri Bu testler, dışarıdan bir uygulayıcının yorum yapmasını gerektirecek öznel durumunun en direkt yoldan değerlendirilmesini sağlarlar.  Bu testlerin önemli üstünlükleri çok fazla zaman almayışları ve ekonomik oluşlarıdır. Aynı zamanda bazı sınırlılıkları da bulunmaktadır.  Birçok kişi okuma-yazma sorunları ya da istememeleri nedeniyle doldurmayabilirler. Hastalığın şiddeti ağır olanlar, ağır bellek ya da dikkat kusuru olanlar da bu testleri kullanamazlar. Okuma-yazma bilseler bile bu testler bireylerin eğitim düzeyi, sosyoekonomik düzeyleri ve sosyokültürel yapılarından etkilenir. Bu sebeple denk seçiminde kısıtlılıklara neden olur. Tüm bu etmenlere bakıldığı zaman bu tür testlerin güvenilirlik ve geçerliliğinden emin olmak zorlaşır ve testlerin amaçlarına yönelik farklı sonuçlara ulaşılabilir.

Bu testlerden en yaygın kullanılanlardan bazıları; Minnesota Çok Yönlü Kişilik Envanteri (MMPI), Belirti Tarama Listesi (SCL-90-R), Beck Depresyon Envanteri (BDE), Durumluk Sürekli Kaygı Envanteri gibi testlerdir.

Minnesota Çok Yönlü Kişilik Envanteri (MMPI): geçerliği görgül olarak saptanmış bir ölçektir. Psikopatolojiyi kolay yoldan saptama amacıyla geliştirilen envanterin, çok yönlü olarak isimlendirilmesi, birden fazla bozukluğu aynı zamanda değerlendirme özelliğinden kaynaklanmaktadır. “Doğru”, “yanlış” ve “bilmiyorum” olarak cevaplandırılan 550 maddeden oluşan ( kitap formunda 16 madde tekrarlanmaktadır, böylece 566 maddedir) bireyin kişisel ve toplumsal uyumunu objektif olarak değerlendirmeyi amaçlayan bir testtir. Bu test temel olarak 3 geçerlik (yalan, sıklık, düzeltme) alt testi ve 10 klinik alt testten (hipokondriazis, depresyon, histeri, psikopatik sapma, kadınlık-erkeklik, paranoya, psikasteni, şizofreni, hipomani, sosyal içedönüklik) oluşmaktadır.

Belirti Tarama Listesi (SCL-90-R): çeşitli psikiyatrik belirtileri 9 grupta, 5 dereceli likert (derecelendirilmiş) tipi bir ölçek üzerinde ölçen 90 maddeden oluşan bir testtir. Alt ölçek olarak yapılandırılan dokuz grup; somatizasyon, obsesif-kompulsif özellikler, kişiler arası ilişkilerde huzursuzluk, depresyon, anksiyete, öfke-düşmanlık, fobik anksiyete, paranoid düşünce, psikotizmdir. Ayrıca yeme bozukluğu ve diğer bazı maddeleri de toplayan ek bir alt ölçeği de bulunmaktadır. Bu test Türkiye’de çeşitli araştırmalarda kullanılmıştır.

Beck Depresyon Envanteri (BDE): bu test depresyonda görülen bedensel, duygusal, motivasyonel ve bilişsel belirtileri ölçen 21 maddeden oluşan 4 dereceli likert tipi bir ölçektir. Tanısal amaçlı değil ama depresif belirtilerin yönünü belirlemeye yönelik geliştirilen bu testin her maddesi farklı bir alanı ölçmektedir. Türkçeye uyarlanmış ve geçerlik güvenirlik çalışmaları yapılmıştır.

Durumluk-Sürekli Kaygı Envanteri: Spielberger’in iki faktörlü kaygı kuramına göre geliştirilmiş, iki ayrı ölçeğe sahip 40 maddeden oluşur. Durumluk kaygı ölçeği, bireyin belirli durumlarda ve belirli bir anda kendisini nasıl hissettiğini göz önüne alarak cevaplayacağı bir ölçektir. Sürekli kaygı ölçeği, bireyin nasıl hissettiği dikkate alınarak doldurulur. Türkçeye uyarlanmış ve geçerlik güvenirlik çalışmaları yapılmıştır.

Projektif Kişilik Test ve Teknikleri

Projektif (yansıtmacı) kişilik test ve teknikleri psikodinamik modelde öngörülen projeksiyon (yansıtma) savunma mekanizmasını temel alan bir değerlendirme yöntemidir. Projektif testlerin genel amacı, bireye belirsiz mürekkep lekesi şeklinde ya da çizim şeklinde bir uyarıcı vererek onun duygularını, düşüncelerini ve fikirlerini cevaplarına yansıtmasını sağlamaktır. Burada sayıtlı, uyarıcıların yapılandırılmamış olmaları sebebiyle, bireyin vereceği tepkilerin birincil olarak bilinçdışı süreçlerden kaynaklanacağı ve güdülenme, gerçek tutum ve davranış biçimlerini göz önüne sereceğidir. Projektif teknikler dolaylı bir yöntemdir ve bireyler cevapların önemini bilmemektedirler. Objektif testlerin aksine “evet” , “hayır” şeklinde sınırlı cevaplar yerine tam bir özgürlük vardır. Birey istediği cevabı verebilir. Bu testlerde uyarıcılar tam olarak belirlenmemiştir. Bu şekilde bireyin uyarıcıyı kendine göre değerlendirip, kendi duygu ve düşüncelerine uygun olarak yansıtacağı hedeflenmiştir. Bu testlerin bireyin uyarıcılara farklı ve özgür cevap vermesi cevapların istatistiksel olarak değerlendirilmesini, güvenirliğinin saptanmasını ve nesnel olmasını zorlaştırır. Burada örnek olarak birkaç projektif testten söz edilerek sınıflandırmaya girilmeyecektir.

Rorschach Testi: Psikiyatrist Heman Rorschach tarafından geliştirilmiş, belirsiz ve neredeyse simetrik mürekkep lekelerinden oluşan test sırasıyla verilmesi gereken 10 karttan oluşmaktadır. Kartlardan beşi( 1,4,5,6,7’nci kartlar) siyah, ikisi ( 2 ve 3’üncü kartlar) kırmızı ve siyah, üçü de (8,9,10’uncu kartlar) çeşitli pastel renklerden oluşmaktadır. Uygulamada Rorschach testi bu işte yetiştirilmiş tecrübeli bir psikolog tarafından verilmelidir. Testör bireyle gerekli ilişkiyi kurduktan sonra kartları birer birer göstererek, mürekkep lekelerinde neler gördüğünü, nelere benzettiğini sormalıdır. Bireyin verdiği yanıtları yazarak, her kartta verdiği ilk tepkinin ortaya çıkma süresi ile o teste harcadığı süre not edilir. Böylece bireyin her kartta serbest çağrışım süreçleri alındıktan sonra ikinci kısma yani sorgu kısmına geçilir. Testin bu bölümünde ise, ilk bölümde verdiği yanıtlar bireye tek tek hatırlatılarak bunları lekenin neresinde gördüğü, resmin hangi özelliğinin algısını etkilediği sorulur ve bunlarda özel çizelgeler üzerine kaydedilir. Test sonucunda elde edilen kayıt protokolü uygulama sonrasında yer (nerede?), belirleyici (nasıl?), İçerik (ne?), orjinallik kategorilerine göre puanlanır. Puanlama ardın yorumlamaya geçilir. Testin yorumu büyük ölçüde eğitim ve deneyime dayanır.

Tematik Algı Testi (TAT): Murray ve Morgan tarafından geliştirilen bu test, üzerinde genellikle insan figürlerini içeren ve hikâye oluşturmaya uygun 30 adet karttan oluşur. Kartların her biri farklı kişisel ve kişiler arası güdülenmeyi uyarabilecek özelliktedir. Bu kartlardan yaklaşık 10 tanesi uygulanacak olan bireyin yaş, cinsiyet ve olası sorununa bağlı olarak seçilir. Bireyden her kart için konusu olan bir hikâye anlatması istenir. TAT’nin mantığında bireyin hikâye anlatırken hikâyedeki kahramanla özdeşim yapması ve bu kahramana atfettiği duygu ve düşüncelerin kendi duygu ve düşüncelerini yansıtmasıdır. Hikâyelerin hepsi göz önüne alınarak bireyin genel tutumları ( anne-baba, otorite figürleri, başarı v.s), değerleri( dine karşı, insanlara karşı v.s), duyguları hakkında bilgilere ulaşılabilir.

TAT’nin çocuklara uygulan formu Çocuklar için Tematik Algı Testi (CAT)’dir. Bellak(1993) tarafından geliştirilmiştir. Bu testin 10 karttan oluşan bir serisinde insan diğerinde ise hayvan figürlerinin karikatürize edilerek oluşturulmuş iki ayrı versiyonu geliştirilmiştir. Bu testte psikoseksüel gelişim dönemlerindeki temel çatışmaları yansıtacak figürler kullanılmıştır. 3-10 yaşlar arasındaki çocuklara uygulanmaktadır.

Cümle Tamamlama Testleri: sözel kategorideki projektif tekniklerden klinik kullanımda en fazla kullanılanı cümle tamamlama testleridir. Bu testlerde uyaranlar çeşitli yerleri yarım bırakılan cümlelerdir. Bu cümlelerde verilen uyaranlar genellikle bireyin kişiliği ve kişilerarası ilişkilerine dair bilgilerin çoğunlukla yansıtma mekanizmasını kullanarak elde edilir. Bu testlerden en sık kullanılanlar Rotter Cümle Tamamlama Testidir.

Çizim Testleri: Projektif tekniklerin görsel uyarı kullanılmayan bir değişik türüdür. Temel mantığı bireylerin yaptığı her tür serbest çizimde kişiliklerinin, kişilerarası ilişkilerinin ve güdülerinin bir yansıtmasını yapmalarıdır. Boş bir kâğıt ve kalem verilerek uygulama yapılır. Bireyin uygulaması esnasında uygulayıcı gözlemlerini not eder. Çoğunlukla çocuklara ama yanı sıra yetişkinlere de kullanılabilen bir testtir. “Bir insan çiz”, “ev-ağaç-kişi çiz”, “aile çiz” versiyonları vardır.

Nöropsikolojik Testler

Nöropsikolojik testler birçok amaca hizmet etmektedir. Bunlardan en temeli hastanın yakınmalarının psikolojik nedenlere mi, yoksa beyindeki bir hasar ya da bozukluk sonucu mu ortaya çıktığının belirlenmesidir. Bir diğer kullanım alanı ise beyin hasarının yaygın ya da bölgesel olup olmadığını belirlemek ve hangi fonksiyonların ne derecede etkilendiğini tespit etmektir.

Genel yetenek, algısal ve algısal-motor performans, dil fonksiyonlar, bellek, problem çözme, dikkat ve dikkatin yoğunlaştırılması, davranışların esnekliği, reaksiyon zamanı ve yönelim değişik testlerle ölçülebilmektedir. Bu testler tek tek kullanılabildiği gibi bataryalar halinde de kullanılabilir. Örneğin Halstead-Reitan ve Luria-Nebraska Bataryaları.

Merve Tunay Dünya | Klinik Psikolog

Kaynaklar

• Psikiyatride Kullanılan Klinik Ölçekler, Prof. Dr. Ömer Aydemir, Prof. Dr. Ertuğrul Köroğlu, Hekimler Yayın Birliği, 2006.
• Ruh Sağlığı ve Bozuklukları, Prof. Dr. M. Orhan Öztürk, Nobel Tıp Kitap Evleri, 2004.
• Anormal Psikolojisi (Abnormal Psychology, Gerald C. Davison – John M. Neale. Çeviri Editörü: İhsan Dağ, Türk Psikologlar Derneği Yayınları, 2004.
• Psikolojik Test ve Ölçeklerde Geçerlik ve Güvenirlik, İhsan Dağ, 3P Psikiyatri, Psikoloji, Psikofarmakoloji Dergisi, 2005 (Aralık); 13(Ek 4).